ผักกระชับผัดน้ำมันหอยในร้านอาหารแห่งหนึ่ง เป็นลายแทงพาเรามาถึงบ้านทะเลน้อย ในเขตอำเภอแกลง แหล่งปลูกผักกระชับแหล่งใหญ่ของระยอง
“สำเนียงระยองออกเสียงกระฉับ แต่ภาษาทางการเขียนว่า กระชับ”
ปากเล่า มือคุณป้าทำหน้าที่เด็ด ดึง คัดต้นอ่อนผักกระชับ มัดเป็นกำเตรียมล้างเพื่อนำส่ง โดยแบ่งพื้นที่ติดชายคาบ้านบางส่วน วางอิฐบล็อก ฉาบปูนกั้นอาณาเขตเป็นสี่เหลี่ยมขนาดประมาณ 120x200x12 ซ.ม. สำหรับนำเมล็ดต้นกระชับลงปลูก แต่ละแปลงจะอายุไล่เรียงกันไปตั้งแต่ 1-8 วัน เมื่อเก็บต้นอ่อนผักกระชับที่มีอายุ 8 วัน ส่งขายเรียบร้อย จะเตรียมดินเพื่อลงเมล็ดผักชุดใหม่หมุนเวียนไปเรื่อย ๆ
เมล็ดผักกระชับมาจากไหน ?
“พอหมดหน้าเกี่ยวข้าว ทิ้งนาไว้เฉย ๆ ไม่ได้ทำอะไร ผักกระฉับมันขึ้นเองตามธรรมชาติ มันเป็นวัชพืชโตง่าย ขยายพันธุ์เร็ว ตัดถางเท่าไหร่ก็ไม่หมด”
คุณป้าเล่าต่อด้วยสำเนียงระยองอย่างอร่อยปาก แต่คนต่างถิ่นอย่างเราฟังไม่ค่อยจะทัน ต้องมีคนมาช่วยอธิบายขยายความทำให้รู้ว่า สำหรับชาวนาแล้ว ต้นกระชับคือ วัชพืชชนิดหนึ่ง ที่จะขึ้นในท้องนาหลังเกี่ยวข้าว เติบโตเร็วมาก เมื่อถอนทิ้งไว้ริมคันนา เมล็ดแก่ที่ตกพื้นจะงอกเป็นต้นอ่อน ชาวบ้านนิยมเก็บไปจิ้มน้ำพริก ต่อมาจึงมีคนริเริ่มนำไปเพาะเพื่อปลูกขาย
“ช่วงแรกขายได้ไม่เยอะมาก พักหลังร้านอาหารเริ่มสั่งเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ เพราะคนชอบกิน พวกผัดน้ำมันหอย แกงส้มผักกระฉับใส่กุ้ง ฯลฯ ตอนนี้เลยต้องปลูกเพื่อเก็บเมล็ดไว้เพาะขายเป็นต้นอ่อนให้ได้ตลอดทั้งปี”
วัชพืชไร้ราคากลับเป็นที่นิยมรับประทานในปัจจุบัน แต่กว่าจะมาเป็นผักกระชับแสนอร่อยนั้น ไม่ง่ายเหมือนตักใส่ปาก
หลังเก็บเกี่ยวข้าว เกษตรกรจะเตรียมดินเพื่อปลูกกระชับในช่วงเดือนพฤศจิกายน จนถึงเดือนกุมภาพันธุ์ลูกหรือเมล็ดกระชับที่อยู่ติดต้นซึ่งแก่ได้ที่ จะถูกเก็บมาตากแดดให้กิ่ง ก้าน ใบแห้งกรอบ แล้วร่อนเอาเฉพาะเมล็ดที่ยังมีเปลือกหุ้มอยู่ นำไปแช่น้ำในถังซึ่งทำจากท่อซีเมนต์
“ช่วงแรกต้องถ่ายน้ำวันเว้นเว้น ทำแบบนี้จนกว่าสีน้ำจะใสขึ้น ช่วงหลังอาจจะถ่ายสองอาทิตย์ครั้งหรือเดือนละครั้ง ต้องแช่อย่างน้อยสองเดือน แต่จะให้ดีคือ 70-80 วัน”
การปลูกจะใช้ดินท้องนา ใช้ไม้ตบเบา ๆ ให้เมล็ดกระชับจมลงดิน ก่อนโรยทรายหยาบทับบาง ๆ เป็นตัวช่วยกักเก็บความชื้น แล้วรดน้ำด้วยฝักบัวให้ทั่ว ด้านบนของแปลงปลูกมุงหลังคากันฝน ด้านข้างขึงตาข่ายกรองแสง ขึ้นอยู่กับทิศทางของแสงที่ส่องเข้ามา เพราะผักที่ปลูกขายไม่ต้องการแดดจัด อีกเหตุผลคือป้องกันนกลงมากินเมล็ดผักในแปลง
“หนึ่งแปลงจะใช้เมล็ดประมาณสองตะกร้า ส่วนมากจะรดน้ำครั้งเดียว ถ้าน้ำชุ่มไป ราก ใบจะเน่า แต่ต้องดูด้วยว่าถ้าอากาศร้อนมาก น้ำแห้งไป ก็ใช้กระบอกฉีดเป็นละอองน้ำนิดหน่อย ระหว่างโตเราต้องคอยหยิบเปลือกของเมล็ดที่แห้งทิ้ง ไม่อย่างนั้นจะไปเกี่ยวให้ต้นอื่นช้ำ เพราะเปลือกมันแหลมแข็ง”
ต้นอ่อนผักกระชับ อายุ 8 วัน จะถูกถอน เคาะ ล้างดินที่เกาะติดกับรากจนสะอาด เพื่อส่งขายต่อไป เมล็ดกระชับที่เก็บไว้ในแต่ละครั้ง เพียงพอให้เกษตรกรเพาะขายตลอดทั้งปี ส่วนหนึ่งจะถูกเก็บไว้เป็นเมล็ดพันธุ์เพื่อใช้ปลูกในท้องนาปีถัดไป
ลักษณะของผักกระชับดูเผิน ๆ คล้ายกับต้นอ่อนทานตะวัน รวมถึงรสชาติยังใกล้เคียง รับประทานแบบดิบหรือปรุงเป็นเมนูได้หลายอย่าง ที่นิยมคือ ผัดน้ำมันหอย แกงส้ม ฯลฯ ราคาขายอยู่ที่ประมาณ 150-200 บาท/กิโลกรัม สถานะปัจจุบันเรียกว่า วัชพืชทองคำก็คงไม่ผิดนัก
ผ่านไปแถวระยอง อย่าลืมสั่งเมนูผักกระชับมาลองหม่ำกันดู
